Tregimi i javës / Bianciardi: Përkthyesi

Arte

Gazeta Express

10/03/2023 17:26

Luciano Bianciardi (14 dhjetor 1922 – Milano, 14 nëntor 1971), ka qenë shkrimtar, eseist, gazetar, përkthyes dhe kritik televiziv italian.

Bianciardi Ka dhënë një kontribut të madh në formimin e kulturës italiane të pasluftës, duke bashkëpunuar aktivisht me shtëpi të ndryshme botuese, revista dhe gazeta të përditshme. Vepra e tij narrative karakterizohet nga pika rebelimi ndaj estabilishmentit kulturor, të cilit përndryshe i përkiste, si dhe nga një analizë e kujdesshme e dokeve sociale në Italinë e boomit ekonomik, aq sa në fiksionin narrativ përzihen shpesh pjesë eseistike që shpesh anojnë kah sociologjia.

Romani i tij më i njohur është “La vita agra, 1962, në të cilin shpreh zemërimin e tij ndaj kësaj bote dhe kësaj shoqërie “ekonomikisht të mrekullueshme”. Ndërsa përmbledhja me tregime, nga e cila janë nxjerrë këto dy tregime, mban titullin “La solita zuppa e altre storie”, 1994.

PËRKTHYESI

Ndoshta jo të gjithë mendojnë çdo herë për mundimin e përkthyesit, kurse unë e mendoj, ngase tashmë prej pesëmbëdhjetë vitesh e ushtroj mbi të gjitha këtë zanat, përkthej. Deri më sot, më shumë se njëqind libra, e s’është e thënë se ka marrë fund me kaq. Për të përkthyer mirë lypsen tri gjëra: ta njohësh gjuhën nga e cila përkthehet, para se gjithash. Nuk është e nevojshme të dish ta flasësh: njoh përkthyes të shkëlqyeshëm, nga anglishtja, që po t’i çoje në Londër do të vdisnin urie, ngaqë s’do të dinin të kuptoheshin nëpër bare. Dhe e kundërta: persona që nga anglishtja njohin dhe i shqiptojnë përsosshmërisht ato mijëra fjalë që lypsen për një bashkëbisedim të rëndomtë, do të mbeteshin të shtangur përballë një romani aspak të vështirë.

Nevojitet mandej, gjëja e dytë, gjuha në të cilën përkthehet, do të thotë italishtja. Përkthimet, ka thënë dikush, nëse duam të jenë të bukura, duhet të jenë edhe jobesnike. Pse? Pikërisht ngase është përkthyes i keq ai që, duke dashur t’i mbetet krejtësisht besnik tekstit, në fund fut në përdorim një italishte të shtrembëruar dhe të rrëgjuar, që e mërzit lexuesin. Lypset njëfarë doze lirie, nëse duam ta kthejmë në një italishte të bukur një tekst të bukur të huaj. Besnikëri shpirtit më shumë se sa shkronjës.

Gjëja e tretë që duhet pasur, për të përkthyer, është të dish të përkthesh. Mund të duket paradoks, po nuk është. Njoh shkrimtarë të mirë italianë, të zotë të lexojnë dhe kuptojnë rrjedhshëm një libër të Joyce-it, por absolutisht të paaftë ta kthejnë në italisht. Ose që, më e pakta, do të hiqnin të zitë e ullirit po t’ia mësynin. Përkthyesi i mirë, nëse dëshiron të punojë ekonomikisht, duhet të ketë një lakore mendore shumë të veçantë, për çka fraza e huaj, derisa e lexon, i vjen menjëherë në frazën ekuivalente italiane. Lexon, që të japim një shembull, “let’s shake hands” dhe mendon “diamoci la mano” (t’i japim dorën njëri-tjetrit). Lexon “will you have a drink?” dhe mendon “vuoi bere qualcosa?” (a dëshiron të pish diçka?). Janë shembuj, siç shihet, shumë të thjeshtë. Gjërat komplikohen kur një personazh romani flet me theks irlandez, e atëherë është një telash i madh të kërkosh të gjesh një ekuivalent dialektor italian. Më keq se kurrë kur autori i huaj dëshiron që një numër i tij, londinez, ta imitojë, edhe atë mezi, atë të një irlandezi, pra të flasë një dialekt jo të vetin, duke gabuar.

Problem i moçëm i përkthyesve është ta kthejnë në italisht anglezen ‘you”. Anglezët, siç dihet, përdorin vetëm “ju-në” (ti-ja përdoret sall poetikisht, kur i drejtohen Zotit). Tash, këtë “ju” angleze, me çka e kthejmë në gjuhën tonë? Ju-ja ekziston edhe në italisht, dakord, por tashmë përdoret fare pak. Ne tashmë preferojmë t’i drejtohemi të afërmit tonë me “lei” ose me “tu”. Prandaj, me njërin prej dy përemrave do të përkthehet “ju”-ja e anglezëve. Po, por me cilin? E nëse bën vaki që dy personazhe romani, në një moment të caktuar, të hyjnë në familjaritet dhe kalojnë nga “lei” në “tu”, si do ta përcaktojmë cili është momenti? Si rregull, ndërrimi ndodh kur dy personazhet reshtin së thirruri “Mr. Smith” dhe “Mr. Brown” dhe e thërrasin njëri-tjetrin thjesht “dear John” dhe “dear Charles”, por rregulli nuk vlen përherë. Shefi i zyrës, te ne, e thërret thjesht “Marisa” daktilografen e vet, ama i drejtohet me “lei”.

Ka pastaj edhe vështirësi më të vogla e shpeshherë komike. Si aktorët, edhe përkthyesit bien në “lajthitje”. Mua më bëri vaki ta bëj një personazh të qëndrojë, në këmbë, para një vejushe. Për fatin tim dikush i ra në të para se libri të shtypej dhe e vuri personazhin në vendin e duhur, do të thotë para dritares. Një gabim i përfushtë, i favorizuar nga fakti se në gjuhën angleze të dy fjalët janë pothuajse identike: window është dritarja, widow është e veja. Një mik imi i bëri stridhet të ngarendin, teposhtë Afrikës. I hamgjitur nga fjala angleze, ostrich, kishte harruar se në të vërtetë bëhej fjalë për strucët. Tamam, disa gabime përkthimi tashmë janë futur në përdorim të përditshëm dhe askush s’ua vë veshin më. Ne lexojmë dhe ndoshta themi “cortina di ferro” (perde e hekurt), që është versioni në dëgjim i shprehjes angleze “iron curtain” dhe do të thotë në të vërtetë “sipario di ferro” (perde e hekurt). Shprehjen e përdori për herë të parë, në këtë kuptim, Winston Churchill.

Idealja do të ishte, për përkthyesin, të konsultohet sa më shpesh që të jetë e mundur me autorin e huaj, të cilin është duke e përkthyer në italisht. Unë pata një herë fatin të mund t’i kërkoj shpjegime një shkrimtari amerikan që po e përktheja. E më duhet të them se në tri a katër raste nuk diti as ai të më thoshte çka donte të thoshte një frazë e caktuar. I kishte ikur nga mendja. E më duhet po ashtu të rrëfej se kur, pas vitesh e vitesh pune përkthimore, një libër imi u përkthye gjithashtu jashtë, unë i fërkoja duart nga gëzimi paksa dashakeq për të parë se në çfarë mënyre kolegu im francez, anglez, gjerman dhe spanjoll, do t’i kenë përkthyer në gjuhën e tyre disa pjesë të miat të shkruara në dialektin pizan. Ose, madje-madje, si do të jenë nxjerrë para një shprehjeje si “buona notte al secchio”*.

Shënim:

Buona notte al secchio – Fjalë për fjalë: natën e mirë kovës. Me gjasë vjen nga praktika e nxjerrjes së ujit nga pusi, kur kova këputet nga litari dhe fundoset. Ka kuptimin e pamundësisë së kryerjes së një pune. Një prej shprehjeve ekuivalente në shqip do të mund të ishte: E pati kjo punë.

Përktheu: A. Idrizi

/Gazeta Express