Eseja e javës/ Arthur Miller: Parabola e striptizeres

Arte

Gazeta Express

04/04/2025 15:39

Arthur Asher Miller (1915 – 2005), dramaturg, eseist, skenarist amerikan. Në mesin e dramave të tij më të njohura: ‘All My Sons’ (1947), ‘Death of a Salesman’ (1949), ‘The Crucible’ (1953), dhe ‘A View from the Bridge’ (1955). ‘Death of a Salesman’ konsiderohet një nga pjesët teatrale më të mira të shekullit XX.

PARABOLA E STRIPTIZERES

Nga Arthur Miller

Katastrofa jugosllave ma sjell një kujtim, për mua, posaçërisht të tmerrshëm dhe komik. Në të ’60-tat unë e drejtova kongresin e International PEN që po mbahej në Bled, një qendër turistike e mrekullueshme e ndërtuar përreth një liqeni të pastër si kristali lart në malet e këndshme të Sllovenisë. Bledi ka qenë pikëtakimi për gjenerata të tëra evropianësh, një vend përrallor. Dhe ishte gati se një dekadë prej se Tito ishte prishur me Moskën.

Intelektualët marksistë në Jugosllavi ishin bukur të hapur në kritikat e tyre ndaj ekonomisë dhe politikës në vendin e tyre. Se sistemi duhej të bënte ndryshime të thella merrej si e mirëqenë dhe koncepte të reja po dilnin në dritë, të cilat do t’u jepnin krah iniciativave individuale, ndërkohë që do të mbaheshin në këmbë të arriturat shoqërore të sistemit komunist. Ndërmarrjet në pronësi të punëtorëve po tregoheshin të dobishme dhe produkteve identike të konsumit, si radio, po u jepeshin emra të tjerë me qëllim që të nxitej kompeticioni mes ndërmarrjeve, me shpresë që të rritej cilësia dhe të uleshin çmimet. Jugosllavia po i ngiste kufijtë e socializmit; dhe të shkoje aty nga diktaturat e Hungarisë, Çekosllovakisë, Gjermanisë lindore, për të mos e përmendur Rusinë, ishte të përjetoje shokun e ajrit të freskët. Në të Gjashtëdhjetat Jugosllavia dukej e mbushur me energji të jashtëzakonshme. Aty ishin njerëzit më miqësor dhe krenarë që kam takuar në Evropë, njerëzit më të drejtpërdrejtë dhe më të hapur.

Por kishte një tabu, e paemër por e dukshme: nacionalizmi etnik që Titoja e kishte shtypur në mënyrë të pamëshirshme. E dija, s’do mend, se sllovenët, boshnjakët, serbët, kroatët, malazezët dhe kombësitë e tjera përbënin delegacionin e kongresit të PEN-it, por për mua që të gjithë dukeshin të ngjashëm dhe kuvendonin në një gjuhë të përbashkët të kuptueshme, kështu që dallimet e tyre mund të mos ishin më të digjshme se ato që i ndanin uellsianët nga anglezët, apo ndoshta se sa ato të teksianëve dhe minesotasve. Kur e pyeta njërin, nga kureshtja, a ishte kroat a slloven, a çka do qoftë, pyetja shkaktoi njëfarë sikleti, dukej se ishte halli më i vogël për të çarë kokën në këtë vend që po shkonte rrëmbyeshëm drejt modernizimit.

Pastaj një mbrëmjeje një grup prej katër shkrimtarësh, njëri prej të cilëve një gazetar serb me emrin Bogdan, na ftoi për një pije pas darkës. Dy nga shokët e mi ishin poetë, një kroat dhe një malazez, tjetri një profesor slloven. Ecëm teposhtë rrugës drejt një klubi nate lokal që zakonisht vlonte nga turistët. Salla ishte bukur e gjerë, si sallë vallëzimi. Kishte rreth pesëdhjetë tavolina të thjeshta plastike, vetëm pak prej të cilave të zëna nga tipat e zakonshëm alpinistë me kokën si katror. Ajri i freskët i natës nuk ishte aq i ngrohtë. Vendi të jepte ndjesinë e një kafeterie të madhe të Pitsburgut në kohën e ngrënies.

Pastaj një bend prej tre anëtarësh zuri vend në një platformë të ngritur dhe nisën të luanin xhaz muzikë amerikane, pastaj ia behu një grua dhe ia nguli sytë audiencës hijerëndë. E vogël dhe truplidhur, mbante një fustan dhe xhaketë të kafenjtë që shkonin bukur së toku dhe një këmishë vezulluese të bardhë shtapeli. Ajo, në një mënyrë profesionale, nisi të zhvishej, në atë që sa më thanë do të ishte një striptiz i hatashëm. Audienca e shkapërdarë e burrave dhe gratë e tyre trupmëdha po i gjerbnin në heshtje birrat dhe po i hurbnin slivovicat, ndërkohë që vallëzuesja e hiqte xhaketën e saj, këpucët, këmishën dhe fundin, derisa mbeti vetëm në të brendshmet e saj prej shtapeli dhe jelekët e gjinjve, me shikimin mbi ne. Gjithçka e bëri në mënyrë antiseptike, si të ishte duke u përgatitur për një ekzaminim mjekësor. Secilën rrobë e kishte hequr në mënyrë të rregullt dhe e kishte palosur te banka e pianos, meqë aty nuk ishte ndonjë pianist.

Pastaj e hoqi të brendshmen e sipërme dhe vetëm në brekë i bëri ca hapa rutinë sipas ritmit të muzikës. Kishte këmbë goxha të bukura. Po nxehej atmosfera. Se prej nga e nxori një robëdëshambër të rëndë të kaltër dhe, e mbështjellë në të, i hoqi jelekët dhe e nxori jashtë njërën cicë. Shokët e mi shkrimtarë e ndalën në gjysmë muhabetin. S’e di çka më zuri, por e parashtrova pyetjen fatale: “A mund të ma thoni çfarë nacionaliteti ka vetëm duke e shikuar?”.

Bogani, miku im serb, i dëshpëruar nga mungesa e gruas së tij që kishte mbetur në Beograd, duke qenë se e kishte lënë për një javë në krahët e të dashurës së tij melankolike, çoi shikimin te striptizerja dhe e dha mendimin e tij të zymtë: “Do të thosha se është kroate”. “E pamundshme!”, qeshi poeti kroat. Dhe me një sy të mprehtë dhe një zë të ulët befasues prej indinjate morale, shtoi: “Kurrë s’mund të jetë kroate. Ndoshta ruse, ose sllovene, por jo kroate”.

“Sllovene!”. Britma përqeshëse erdhi nga profesori slloven, një tip i hajthëm i gjatë me flokë të gjata deri mbi supe. “Kurrë! S’ka asgjë sllovene tek ajo. Shikoni sa e errët është ajo! Do të thosha se është nga jugu, mbase malazeze”.

Poeti malazez lëkurë errët që ishte ulur mbrapa meje thjesht shpërtheu në një “Ha!” sfiduese. Veç pak minuta më herët ai kishte qenë etnikisht i relaksuar mjaftueshëm që të tregonte një barsoletë për popullin e vet. Malazezët janë të njohur kudo për natyrën e tyre të mahnitshme letargjike. Njëri, njëherë, tha poeti, ishte duke ecur rrugës teposhtë kur papritur e nxori revolverin e tij dhe, duke u rrotulluar, e qëlloi një kërmill në trotuar mbrapa tij. Miku i tij serb e pyeti menjëherë pse dreqin e mbyti. Malazezi ia shpjegoi: “Më ka ndjekur nga pas gjithë ditën e lume!”.

Kur erdhi puna te striptizerja, sidoqoftë, humori i tij kishte avulluar dukshëm, ndërkohë pra që secili prej burrave mundohej t’i jepte një përkatësi tjetër. Në mes të këtij diskutimi të zjarrtë të tipave etnikë, vura re se striptizerja ishte larguar nga platforma në robëdëshambrin e saj të trashë, me rrobat e tjera të saj të mbledhura në krahët e saj. Ishte duke kaluar pranë nesh kur e zgjata dorën dhe e ndala. “A mund t’ju pyes prej nga vini?”. Me një buzëqeshje të njerëzishme të trishtshme ajo u përgjigj: “Dyseldorfi” dhe eci rrugës së vet.

Asnjëri prej shkrimtarëve nuk e lejoi veten të qeshte, megjithëse m’u duk se njëri ose dy prej tyre u skuqën nga ironia e situatës. Pakëz të tensionuar, duke u munduar në mënyrë qesharake të rikthenim atmosferën e mëhershme të ngrohtësisë miqësore, dolëm të shëtisnim në natën e errët ballkanike, presidenti dhe katër delegatë të shquar të organizatës së themeluar pas Luftës së Parë Botërore nga H.G. Wells, George Bernard Shaw, Henri Barbusse dhe shkrimtarët e tjerë të lodhur nga lufta si një përpjekje për të vënë në zbatim traditën universale të letërsisë në shkrirjen e atyre barrierave gjeografike dhe psikologjike të nacionalizmit për përjetësimin e të cilave njerëzimi përherë e ka harxhuar guximin e tij më të fisëm dhe egërsinë e tij më të pashpirt.

/Arthur Miller, ‘Collected Essays’, Penguin, 2016

/Gazeta Express