Intervista/ Eric Faye: «Letërsinë e bën të mirë befasia»

Intervistë me shkrimtarin francez Eric Faye, i cili këtë vit ishte i ftuar special në Panairin e Librit në Prishtinë

Intervista është zhvilluar nga Dritan Dragusha, autor i emisionit Prizma dhe është transmetuar në T7 të shtunën, më 29.06.2024. Përkthimi është bërë nga Lemane Kamberi.

Dritan Dragusha: Në këtë episod të Prizmës e kemi shkrimtarin francez Eric Faye, i cili sot konsiderohet një nga shkrimtarët më të mirë në Francë; nga Akademia franceze është nderuar me Çmimin e Madh për romanin e tij “Nagasaki’. Që nga viti 1989, Faye është i njohur me kulturn, letërsinë shqiptare, ka shkruar parathënien për shumë romane të Kadaresë. Z. Faye, mirë se erdhët në Prizma!

Eric Faye: Mirëdita. Mercy!

«Besoj se ka voajerizëm tek shkrimtari, shkrimtarit i pëlqen të vëzhgojë dhe t’i përshkruajë personazhet. Edhe unë kam edhe këtë anë soditëse, më pëlqen të vëzhgoj jetën e të tjerëve. Sikur teknika e ueb-kamerës»

DD: E para: Më duhet t’ju pyes për romanin ‘Nagasaki’. Ju trajoni një fenomen që sot është aktual, shumë prezent, raportin e njerëzve të padukshëm, atë mes një gruaje dhe një burri, i cili observon, pra që është një raport pushteti. Pse zgjodhët këtë raport, relacion?

Faye: Flitet për shoqërinë ku secili mund të vëzhgojë tjetrin. Për shembull, kam përdorur një ueb- kamerë si instrument për të vëzhguar një person brenda një apartamenti. Këtu bëhet fjalë për një grua që hyn e vendoset në një shtëpi japoneze pa dijeninë e pronarit.

Besoj se ka voajerizëm tek shkrimtari, shkrimtarit i pëlqen të vëzhgojë dhe t’i përshkruajë personazhet. Edhe unë kam edhe këtë anë soditëse, më pëlqen të vëzhgoj jetën e të tjerëve. Sikur teknika e ueb-kamerës. Kur pronari dyshon se dikush është në shtëpinë e tij, në këtë rast një grua, ai e vendos një ueb-kamerë për të monitoruar. Mua më pëlqen që këto skena të përdorin teknika moderne si instrumente të reja për shkrimtarin.

DD: Pse zgjodhët që këtë metaforë ta pasqyroni përmes një gruaje?

Faye: Në fakt u frymëzova nga një lajm, një ngjarje e vërtetë që kishte ndodhur në Japoni në vitin 2008. Ngjarja kishte të bëjë me një grua që kishte hyrë dhe ishte vendosur brenda një shtëpie, thjesht fillimisht unë riprodhova një lajm dhe i dhashë kësaj gruaje një psikologji disi mashkullore. Pastaj gjatë gjithë rrëfimit kuptojmë se kjo grua ka një të kaluar ideologjike, ka qenë shumë e përfshirë në lëvizjet ekstremiste. Keni të drejtë, është pak si një grua që ndoshta luan rolin e një burri në një vetmi femërore… ndoshta po

«Ne, shkrimtarët, kërkojmë të përshkruajmë gjithçka që na ikën në jetën e përditshme, domethënë detaje të vogla, ndjenja, gjendje shpirtërore, ngjyra. Kjo është arsyeja pse më pëlqen të marr personazhe femra që janë më të vëmendshme për të folur»

DD: Për ju si shkrimtar, çka është ndjenja femine, feminiteti…?

Faye: Për mua është e dobishme, është interesante të kesh personazhe femra sepse të jep më shumë mundësi në delikatesë, në nuanca, në ndjenja. Për mua mashkulli është më shumë në aksion, në mendime, në anën e dobishmërisë. Është shumë skematike sigurisht, por gruaja është më e hapur ndaj ëndrrimeve, ndaj nuancave, ndaj ndjenjave shumë delikate dhe për një shkrimtar kjo gjë është shumë e rëndësishme, është shumë poetike. Ne, shkrimtarët, kërkojmë të përshkruajmë gjithçka që na ikën në jetën e përditshme, domethënë detaje të vogla, ndjenja, gjendje shpirtërore, ngjyra. Kjo është arsyeja pse më pëlqen të marr personazhe femra që janë më të vëmendshme për të folur. Poeti Louis Aragon ka thënë ‘ gruaja është e ardhmja e burrit’, mendoj se burri është shumë më… në mendimet e tij, në kuptimin mbi botën, sesa gruaja.

DD: I pastrehi paraqet edhe pasiguri, pak a shumë kjo paraqet pra edhe një lloj pasigurie të botës, çka do të thotë kjo pasiguri për njeriun?

Faye: Në fakt, në këtë roman kam dashur t’i vë përballë dy forma të ndryshme të vetmisë. Vetmia e burrit është vetmia universale që ne e ndjejmë në hapsirat e mëdha sidomos në vendet shumë konkurruese ku ka shumë konkurrencë dhe e dyta është vetmia e gruas. Është një vetmi ndryshe nga ajo e historisë sime e një gruaja të papunë, e cila kishte ide ekstremiste, e cila është e përjashtuar, e cila nuk mund ta gjejë vendin e vet në këtë shoqëri. Për mua personazhi i gruas në librin Nagasaki është i shqetësuar, një person që ka humbur vendin e vet në shoqëri, sepse shoqëria është shumë e vështirë për të, shumë konkurruese, ku duhet të jesh efikasë gjatë gjithë kohës dhe kjo grua nuk e dëshiron këtë shoqëri,  dhe për këtë arsye ka qenë e përfshirë politikisht në lëvizje ekstreme të majta, prandaj kjo grua detyrohet të jetojë dhe të vendoset në një apartament pa dijeninë e pronarit.

«Teknika e ka thelluar vetminë, veçanërisht në vendet e mëdha si Japonia, ku lidhjet sociale humbasin dhe tani në vendet aziatike ka forma të vetmisë që e paraprijnë gjendjën në Evropë. Por, romani Nagasaki dëshmoi se nuk ishte thjesht një ngjarje në Japoni, por kjo ngjarje mund të ndodhte kudo në botë»

DD: Sa është real një personazh i tillë? Se më duket se nuk mbetet vetëm në kopertinat e një libri. Për shkak se sot jetojmë në një botë globale ku komunikojmë, ku mundësitë e komunikimit janë shumë të mëdha, por po ashtu dozat e vetmisë janë rritur shumë.

Faye: Po, ky është paradoksi. Kemi gjithnjë e më shumë instrumente komunikimi mes njerëzve, por në të njëjtën kohë, më shumë vetmi, kemi përshtypjen… ka shumë gjëra që bëhen në mënyrë automatike, ka shumë më pak marrëdhënie njerëzore. Ndonjëherë kur bëjmë një telefonatë, na përgjigjet një lloj roboti, zëra sintetikë. Është e vështirë të kesh kontrolle mjekësore, thjesht kemi konsulta me videokonferencë etj… në mënyrë paradoksale teknika e ka thelluar vetminë, veçanërisht në vendet e mëdha si Japonia, ku lidhjet sociale humbasin dhe tani në vendet aziatike ka forma të vetmisë që e paraprijnë gjendjën në Evropë. Por, romani Nagasaki dëshmoi se nuk ishte thjesht një ngjarje në Japoni, por kjo ngjarje mund të ndodhte kudo në botë. Ky libër është përkthyer në vende shumë të ndryshme, në Egjipt, në Iran, në Ballkan, në Kore, dhe unë pashë një interes në Turqi për këto tema, për këtë roman dhe sigurisht që më frymëzoi, më bindi që kisha gjetur një histori që mund të prekë njerëzit e kohës sonë, në mbarë botën.

«Në shkollat ​​e Shqipërisë në kohën e Enver Hoxhës mësuesi duhej t’i pyeste fëmijët se për çfarë po flisnin prindërit e tyre. Ka pasur raste kur fëmijët shumë të vegjël i kishin denoncuar prindërit e tyre. Si rrjedhojë fëmijët ishin përgjegjës për burgosjen e prindërve të tyre. Kjo vetmi përmes frikës ishte e panjohur në Francë»

DD: Tek eseja juaj mbi diktaturën, që e keni rreth laboratoreve të totalitarizmit më të egër, ku i referoheni më shumë Shqipërisë, edhe atje gjejmë vetminë, do të thotë jo për krahasim, por edhe atje ka një raport të vetmisë…

Faye: Mendoj se në regjimin shumë të ashpër që kishte Shqipëria nën Enver Hoxhën, sigurisht që kishte një lloj vetmie ku individi përballej me dhunën shtetërore. Si të besoni miqtë tuaj, të dashurit tuaj, kolegët tuaj në një vend ku shteti u kërkonte qytetarëve t’i denonconin fjalët e miqve të tyre. Më kanë thënë se në shkollat ​​e Shqipërisë në kohën e Enver Hoxhës mësuesi duhej t’i pyeste fëmijët se për çfarë po flisnin prindërit e tyre. Ka pasur raste kur fëmijët shumë të vegjël i kishin denoncuar prindërit e tyre. Si rrjedhojë fëmijët ishin përgjegjës për burgosjen e prindërve të tyre. Kjo vetmi përmes frikës ishte e panjohur në Francë. Në këtë libër doja të flisja për mënyrën se si shkruanin shkrimtarët në këto regjime totalitare, mora disa shembuj si Ernst Junger nën regjimin e Hitlerit apo edhe Ismail Kadare përballë regjimit të Enver Hoxhës, këta ishin shembuj shumë interesantë për mua.

DD: Sigurisht te ky raport ka edhe ndjenjë faji… pse ramë në grackën e dikataturës, e të fortit…

Faye: Sigurisht, ata e fajësojnë veten. Por para së gjithash mendoj se pushteti i detyronte qytetarët t’i shërbenin shtetit,të denonconin. Për pushtetin stalinist fakti i denoncimit ishte një akt moral, pozitiv. Kështu propangadohej te qytetari për të mbrojtur sistemin socialist dhe për ta përmirësuar atë. Jean Paul Sartre shkroi dramën Duar të ndyra, është një dramë shumë interesante sepse tregon se pushteti totalitar ka nevojë të bëjë çdo qytetar të ndihet fajtor, kështu që qytetari të ketë përshtypjen se ka kryer një vepër të keqe, kështu ai bëhet i brishtë, varet nga shteti. E zbatonin këtë teknikë.

DD: Te këto shoqëri, pasi që dalin nga diktatura, ta zëmë në Shqipëri, të cilën ju e njihni mirë, përmes Kadaresë por edhe njohjeve të tjera, çka lë pas diktatura? Çka shkakton?

Faye: Pas rënies së diktaturës?

DD: Po, pas rënies…

Faye: Mendoj se ka një periudhë tranzicioni që nuk është e lehtë…

DD çka i shkakton individit brenda kësaj shoqërie…

Faye: Unë nuk kam jetuar në shoqëri të tillë, nuk mund ta vë veten në pozitën e shkrimtarëve që kanë jetuar atje, por mendoj se kalimi nga një shoqëri me regjim diktatorial në një shoqëri të lirë duhet të jetë një proces shumë i gjatë sepse marrëdhëniet njerëzore kanë qenë shumë ndryshe në regjimet staliniste sesa në një regjim të lirë, duhet kohë që njerëzit të arrijnë të ndryshojnë mendërisht psikologjinë e tyre, mendjen e tyre që të fillojnë të harrojnë frikën.

«Kadare gjeti mënyrën për të qenë një shkrimtar shumë i lirë në vendin më të ashpër të botës. Ai gjeti mënyra për të folur për të tashmen duke u zhytur në Perandorinë Osmane»

DD: çka është liria për ju si shkrimtar?

Faye: Është një temë shumë e gjerë, por mendoj se liria e shkrimtarit nuk varet nga regjimi politik. Ismail Kadare gjeti mënyrën për të qenë një shkrimtar shumë i lirë në vendin më të ashpër të botës. Ai gjeti mënyra për të folur për të tashmen duke u zhytur në Perandorinë Osmane, për shembull duke ndryshuar epokën në librin e tij. Për shembull në Pallatin e Ëndrrave, ai mund të fliste për epokën e Enver Hoxhës duke shkruar për Perandorinë Osmane. Duke ndryshuar kohën, vendin ai gjeti njëfarë lirie. Ishte liria që kishte Lafontaine për shembull kur shkruante fabula. Gjithmonë mundesh të shkruash edhe në një vend shumë të ashpër, përderisa e gjen një mënyrë, kjo vlen për artistin. Paradoksalisht, është ndoshta më e vështirë të jesh i lirë për artistin në vendet demokratike, është një paradoks që në Francë ka shumë shkrimtarë që nuk e përdorin lirinë e krijimit, lirinë që kanë. Kjo është një temë që shpesh më bën të meditoj, liria është e plotë, por ka shumë shkrimtarë që nuk e përdorin këtë liri që kanë në Francë apo në vendet demokratike.

DD: A vjen si rezultat i mosprishjes së asaj rehatie?

Faye: Për shkak se liria është një çështje e vullnetit personal, ne gjithmonë duhet të kërkojmë lirinë tonë. Nuk po flas vetëm për një interpretim letrar apo avangard, por për shembull në Francë në letërsi, nuk përdorën të gjitha instrumentet që kemi. Për t’iu kthyer veprës së Ismail Kadaresë konstatoj se ai përdor shumë legjenda dhe mite, përdor dimensione shumë të ndryshme, kjo gjë e pasuron shumë krijimtarinë letrare. Letërsia franceze është shumë realiste, flet për individin, fokusohet shumë në problemet e vogla të përditshmërisë, i harron pak mitet, legjendat. E harron historinë, në fund të fundit është mjaft e varfër. Në një regjim lirie të madhe, letërsia aktuale franceze më duket mjaft e varfër, sikur përdor vetëm një frekuencë radioje shumë të kufizuar kur mund të jetë më e gjerë. Në lidhje me ate që thatë, po, është një lloj zone rehatie nga e cila  nuk dëshiron të largohet.

«Miqësia është mirëkuptim total, është respekt për të tjerët. Është një luftë e përditshme për të qenë ai që i kupton të tjerët, për t’i falur, për t’iu ndihmuar»

DD: Çka është miqësia për ju?

Faye: Miqësia është gjithmonë një lloj mrekullie, për mua është paksa si marrëdhënie ideale. Për mua dashuria është një marrëdhënie pronësie, një marrëdhënie zotërimi. Ka diçka që nuk më pëlqen në dashuri, është kjo marrëdhënie pushtimi, pronësie ndërsa në miqësi të gjithë mbeten vetvetja, nuk ka marrëdhënie posedimi. Miqësia është mirëkuptim total, është respekt për të tjerët. Është një luftë e përditshme për të qenë ai që i kupton të tjerët, për t’i falur, për t’iu ndihmuar. Është pak ideal i jetës ta kërkosh. Shoqëria e konsumit, efiçencës, konkurrencës nuk i zhvillon vlerat e miqësisë, sot është më e vështirë të kesh miq të mirë. Mendoj se në një shoqëri ku kemi jetuar para gjysmë shekulli në Francë, nuk e di, ka qenë më e lehtë. Unë gjykoj vetëm nga ajo që di.

DD: Rrjetet sociale, teknologjia sot na fton për miqësi, po paradoksi është se…

Faye: Jo, jo, jo, nuk besoj në miqësinë në Facebook. Facebook-u është pak pasqyra e egos, është pak narciziste, secili e pasqyron egon e tij. Une nuk besoj fare në miqësinë që na propagandohet nga rrjetet sociale, por rrjetet sociale mundësojnë të vëhen në raport  njerëz nga e gjithë bota . Padyshim në çdo teknikë mund të ketë anë të mira por në përgjithësi Facebooku dhe Instagrami janë më tepër si pasqyrë ose më mirë liqen në të cilin narcisisti në fund e humb vetën duke shikuar imazhin e tij.

DD: Kjo dshira për t’u pasqyruar, për ta parë veten, a mos është ajo ana jonë narciziode që rrjetet sociale e kanë nxjerrë në pah?

Faye: Po, është pasojë e zhvillimit të individualizmit në shoqëritë kapitaliste që vë individin, konsumin, egoizmin, para solidaritetit, miqësinë e vërtetë. Mund të jetë interesante. Rrjetet sociale bëjnë më shumë dëm në Francë, meshkujt janë të dashuruar me veten, gjithmonë me telefon në dorë, rrjetet sociale, ne i kemi mësuar të shikojnë vetëm veten e tyre, si në pasqyrë, në shoqëritë tona ka gjithmonë narcisistë, kudo gjithmonë të fokusuar në vetvete, që duan të admirohen dhe harrojnë të dëgjojnë të tjerët. Pra, pse të lexoni libra pasi shkrimtarët shkruajnë për shoqëritë.

DD: Kur e përmendët Kadarenë dhe se ai e ka gjetur një liri në atë diktaturë, një raport… Por nga shqiptarët shpeshherë është kritikuar për mosdisidencë… e shohin letërsinë e tij alegorike si një ikje… edhe pse vetë Kadare nuk ka shfaqur ndonjëherë ndonjë dëshirë te disidencës. Si do ta përkufizonit letërsinë e Kadaresë?

Faye: Unë mendoj se ai gjeti të vetmen zgjidhje të mundshme në një regjim stalinist për të shprehur gjëra që nuk mund t’i shprehte realisht. Diktatura ishte shumë e ashpër në Shqipëri dhe shumë më e tmerrshme se në shumë vende të tjera komuniste, ndoshta se në Jugosllavi, në Çekosllovaki. Po të kishte shkruar drejtpërdrejt atë që mendonte, atë që ndjente, do ta ndalonin menjëherë dhe do ta burgosnin, ndaj gjeti të vetmen mënyrë për të shprehur gjëra që ishte e pamundur të thuheshin. Për shembull në Pallatin e ëndrrave ka diçka interesante sepse kishte shkuar pak përtej asaj që lejohej. Që në faqet e para regjimi komunist kuptoi që duke folur për Stambollin, Ismail Kadare po e përshkruante qendrën e Tiranës, Ismail Kadare nuk kishte qenë mjaft i kujdesshëm, dhe që nga ai moment ata kuptuan shumë shpejt se ishte një sulm. Sigurisht me Pallatin e Ëndrrave, Ismail Kadare pati probleme të mëdha në periudhën ’80-81 dhe për këtë arsye ai nuk e publikoi as Koncertin, ishte një kohë shumë e vështirë për të. Kështu gjatë disa viteve ai arriti të gjente lirinë e brendshme në librat e tij dhe shprehte gjëra që nuk mund t’i shkruante drejtpërdrejt, dhe herë të tjera ka qenë në zonë rreziku. Publiku ndonjëherë i kishte të vështirë librat e tij, sepse ai nuk fliste drejtpërdrejt për gjërat, gjente mënyra të tjera për të përshkruar politikën përmes alegorive p.sh., por publiku nuk u mashtrua, ai e kuptonte mirë. Për më tepër, që nga dita e parë e publikimit, njerëzit i blenin shpejt librat e tij nga frika se nuk do t’i gjenin më në javët në vijim.

DD: Me një fjali, si e përkufizoni…

Faye: Konsideroj se është një ngadhënjim të arrish në kohën e një regjimi kaq të ashpër të krijosh një vepër kaq të larmishme me aq shumë dimensione me liri të brendshme poetike por edhe politike. Eshtë arritje e madhe sepse është shprehja e shkrimtarit në veprën e tij,ngadhnjim i forcës së shkrimtarit përballë tiranit, i forcës së shkrimit përballë diktaturës.

DD: Orwell thotë: “Gjithçka çka kam shkruar që nuk ka të bëjë me politikën, nuk vlen”. Edhe te Kadare është i pranishëm ky raport…

Faye: Për mua, shkrimi, shkrimtari duhet të paralajmërojë gjithmonë për rreziqet e njerëzve, shkrimtari duhet të jetë rebel, dikush që kundërshton. Kështu më pëlqen letërsia, nuk më pëlqen shkrimtari, letërsia që është e zakonshme, që pajtohet me të gjithë. Më pëlqejnë shkrimtarët që janë pakicë, që ndonjëherë thonë gjëra që nuk i pëlqejnë njerëzve. Kështu pra. Më pëlqejnë shkrimtarët ” e egër”

DD: Megjithatë shkrimtarët që janë më në masë dinë të pëlqehen më shumë nga masa…

Faye: Po, sigurisht, por ka shkrimtarë të karrierës, që duan të fitojnë para, që duan të bëhen të famshëm… dhe nuk mendoj se historia do t’i mbajë mend këta shkrimtarë.

«Nëse shkrimtari befason, mund të zgjojë një interes të vërtetë, i cili do të zgjasë në kohë, që do të mbahet mend në historinë e letërsisë»

DD: Çka e bën një letërsi të mirë?

Faye: Befasimi. Të befasosh publikun, të thuash atë që nuk thonë politikanët, të tjerët, të tregosh anën tjetër të medaljes. Nëse shkrimtari befason, mund të zgjojë një interes të vërtetë, i cili do të zgjasë në kohë, që do të mbahet mend në historinë e letërsisë, por nëse thotë atë që mendojnë të gjithë, atëherë cila është arsyeja? pse mos të shkruan skenarë për seriale televizive.

DD: Në një nga intervistat që keni zhvilluar me Kadarenë e keni pyetur pse shkruani. Dhe ai ju është përgjigjur se është shkrimtar i kësaj race. Pyetja është tash për ju. Pse shkruani?

Faye: Pse shkruaj? Nuk është një pyetje të cilës mund t’i përgjigjem, nuk e di se çfarë mund të përgjigjem. Ndoshta sikur të kërkoja përgjigjen, mund të ndaloja së shkruari. Është si të pyes veten pse marr frymë. I tillë jam,  nuk mund të kuptoj, nuk mund të them pse shkruaj, përgjigja ime është e sinqerte, nuk e di… ka njerëz që bëjnë skulptura, ka kriminelë. Vrasësi nuk e di pse vret, një shkrimtar nuk e di pse shkruan, mund të jap përgjigje të rreme, të them që më pëlqen të shkruaj, kjo nuk do të ishte përgjigje. Pyetja mund të jetë pse ju pëlqen të shkruani? Nuk e di, unë jam i tillë.

DD: A do të thotë kjo se bëni këtë punë ngase nuk dini gjëra të tjera? Apo se gjërat e tjera i dini më mirë dhe i paraqitni përmes shkrimit?

Faye: Jo jo jo. Nuk është barrë, nuk jam Jezu Krishti që bartë kryqin, nuk është sakrificë, nuk është mision, besoj se të shkruarit është e vetmja gjë që dua dhe që bëj më së miri.

DD: Si e shihni letërsinë shqiptare?

Faye: Para së gjithash besoj se Ismail Kadare është një lloj… shkrimtarët e tjerë janë të detyruar të shkruajnë në raport me të, nuk mund të shkruajnë pa e pasur pak si polin magnetik që i tërheq. E pëlqejnë apo nuk e duan, ata janë të detyruar të bëjnë me Ismail Kadarenë, ai është model, diçka qendrore, bërthamë. Sigurisht që ka autorë të tjerë bashkëkohorë, nuk i njoh më të rinjtë, por më pëlqejnë edhe autorë të tjerë si Besnik Mustafai dhe Fatos Kongolli. Krijimtari shumë të ndryshme.

DD: Po a është Kadareja një hije e madhe pra që rëndon mbi ta?

Faye: Nuk është një pozicion i lehtë të kesh një monument para vetes. Në Francë apo edhe në Irlandë ishte e vështirë të shkruash pas Samuel Beckett-it, në botën gjermanofone ishte e vështirë të shkruash pas Kafkës, ekziston gjithmonë rreziku për t’u kontaminuar, të i impresionohesh tepër nga një model.

Shkrimtarët që citova janë të ndryshëm, ata duhet të kërkojnë origjinalitetin e tyre. Edhe në Francë ishte e vështirë të shkruash në kohën e Viktor Hugos, ishte pothuajse e pamundur.

«”Të predikosh në shkretëtirë”, duke u përpjekur të bindësh në shkretëtirë ku nuk ka njeri, kjo është ndjenja që mund të kemi kur shkruajmë»

DD: A është vështirë sot për një shkrimtar të shkruajë dhe të jetë prezent te njerëzit… Se sot duket se interesimi për librin është i ulët.

Faye: Jo, përshtypja juaj është e mirë. Në frëngjisht ne kemi një shprehje “Të predikosh në shkretëtirë”, duke u përpjekur të bindësh në shkretëtirë ku nuk ka njeri, kjo është ndjenja që mund të kemi kur shkruajmë. Në Francë, edhepse numri i lexuesve është në rrënje, ende ka, gjithmonë do të ketë një pakicë njerëzish që do të kenë nevojë për librin. Për shembull, librat dixhitalë nuk kanë arritur kurrë të imponohen në Francë, publiku e do letërsinë, i do librat, gjithmonë do të ketë një pakicë që do të kërkojë letërsinë. Edhe në kohën e Volterit dhe Molierit pak njerëz dinin të lexonin por Volteri dhe Molieri vazhdonin të shkruanin edhe pse kishte një pakice që do të lexonte. Tani të gjithë dinë të lexojnë, por të paktë janë ata që e duan letërsinë, ne vazhdojme sepse edhe gjatë periudhave të luftës ka pasur shkrimtarë. Në kohën e Volterit, të Rusos, edhepse shumë pak njerëz dinin të lexonin ose shkruanin, ka pasur filozofë, ka pasur shkrimtarë shumë të mirë, këtë e marr si shembull për të treguar që vazhdojmë.

DD: A ka mision letërsia?

Paye: Një mision…Nuk do ta përdorja këtë fjalë sepse misioni ka kuptim fetar. Në kohë të vështira, letërsia mund të jetë strehë e mendimit, e disa vlerave, strehë e së bukurës, nuk do ta përdorja fjalën mision.

DD: Pse kemi nevojë të shkruajmë?

Faye: Është një nevojë njerëzore e cila është shumë e lashtë, përpara se të kishte shkrim, njerëzit tregonin histori, para se të shkruhej, letërsia ishte gojore për një kohë shumë të gjatë, që nga Babilonia, nga Greqia e lashtë, shikoni Homerin, shikoni letërsinë e Mesjetës, ishte gojore.

Më pëlqen romani Dosja H i Ismail Kadaresë, se si tregohen legjendat nga aedët, trubadurët në fshatrat anembanë Ballkanit, gjithmonë ka ekzistuar kjo nevojë për të treguar. Mendoj se letërsia do të jetë gjithmonë trashëgimtare e kësaj dëshire për të treguar e dëgjuar histori. Në Francën e viteve 60 ishte utopia e avangardës që thoshte se nuk duhet të tregojmë më histori, se mbaroi, ne jemi avangardë, po shpikim një letërsi të re pa histori, pa psikologji, pa personazhe. Nuk funksionoi, ishte ky rikthimi i rrëfimit, i historisë sepse njerëzit kanë gjithmonë këtë nevojë të dinë se çfarë ka ndodhur më parë. Letërsia, historianët janë trashëgimtarë të kësaj nevoje njerëzore për kujtesë.

DD: Cilët janë shkrimtarët mësues për ju?

Faye: Po, gjithmonë ka shkrimtarë që janë si fenerët që u tregojnë rrugën shkrimtarëve të rinj, ka shkrimtarë si Kadareja, si Mario Vargas Llosa që i admiroj shumë, por në regjistra shumë të ndryshëm. Në Francë kemi shkrimtarë si Julien Gracq apo Patrick Modiano, të cilët kanë qenë shembuj për mua për një kohë të gjatë. Marsel Proust gjithashtu, ka shumë prej tyre, kjo është normale. Kur fillojmë të shkruajmë, duhet të distancohemi edhe nga shkrimtarët që janë model, sepse mund të jetë e rrezikshme të imitojmë.Sigurisht që nuk është e mundur nëse kërkojmë të gjejmë zërin tonë, zërin me të cilin flasim, nëse duam që zëri jonë të jetë origjinal.

DD: A është e lehtë të distancohesh nga ata që i ke adhuruar dikur?

Faye: Jo. Kjo është çështja, është kuptimi i jetës. Jo thjesht në shkrime, ajo që duhet të kuptojmë mbi jetën, si për krijimin. Sikur me familjarë apo prindër që i kemi modele dhe duam të jemi origjinalë, duam të gjejmë rrugën tonë. Nuk vlen vetëm për letërsi dhe arte, por ka të bëjë me kuptimin e jetës, fare thjesht. Nuk është e lehtë padyshim. Unë nuk mendoj se nëse shkruani në mënyrën e dikujt tjetër… nuk ka kuptim. Njëjtë si piktorët që imituan akademikët, atë që ishte bërë gjithmonë, tani ata janë harruar. Ata që mbahen në mend janë impresionistët, pastaj piktorët abstraktë, ata që bënë diçka të re sepse njëjtë me ate që thashë që artisti duhet të befasojë, duhet të ofrojë diçka të re, nëse është diçka mainstream do ta konsumojmë dhe do ta lexojmë në fillim si një produkt standard dhe do ta harrojmë shpejt.

DD: Në çka beson Eric Faye?

Faye: Në fushën e letërsisë? Të besosh në ëndrrat e tua dhe të mendosh gjithmonë se ato mund të plotësohen. Një grua franceze, një eksploruese emri i së cilës është Alexandra David Neel  ka qenë gruaja e parë që shkoi në Tibet, që kishte hyrë në qytetin e ndaluar, kjo grua ishte shumë kokëfortë, në një kohë kur gratë nuk kishin shumë mundësi dhe të drejta, ajo arriti të gjente rrugën e saj. Unë besoj shumë në kokëfortësinë dhe për mua është më e rëndësishmja të kërkosh ëndrrat e tua dhe t’u tregosh të tjerëve se secili mund të gjejë zërin e vet origjinal.

«Lexuesit janë familja ideale që ne të gjithë po kërkojmë, është një familje e padukshme globale kur kemi fatin të përkthehemi. Në një farë mënyre, është një familje e madhe me njerëz që nuk i njohim. Është e çuditshme»

DD: A është e rëndësishme që këto ëndrra të ndahem me të tjerët?

Faye: Po, kjo është të shkruarit, është përpjekja për të komunikuar emocione. Për mua, është e mrekullueshme kur marr komente lexuesish nga njerëz të thjeshtë që më shkruajnë. Nëse dikush më thotë se më pëlqen një gjë apo një tjetër, shoh që libri ia ka arritur qëllimit. Kur i lexoj letrat e tyre, e kam befasuar publikun, ia kam arritur qëllimit, puna ime ka qenë e dobishme, me modesti, pse jo. Shkrimtari kërkon domosdoshmërisht të ndajë krijimet e tij, emocionet e tij. Kjo është të shkruarit. Në një farë mënyre një lumë i rrjedhshëm, i cili duhet të rrjedhë drejt lexuesve potencialë. Lexuesit janë familja ideale që ne të gjithë po kërkojmë, është një familje e padukshme globale kur kemi fatin të përkthehemi. Në një farë mënyre, është një familje e madhe me njerëz që nuk i njohim. Është e çuditshme.

DD: Çka e bën një libër të mir?

Faye: Duhet të jetë letërsi e mirë. Pra, çfarë është letërsia e mirë? Duhet të bëjmë një emision tjetër, është shumë e vështirë ta përkufizosh, por e ndjejmë. Për mua është mënyra sesi shkruhet, mbi të gjitha nëse shkrimtari ka një stil të ri, interesant, nëse ndjejmë se ai jo vetëm po përpiqet të përdorë fjalët në mënyrë akademike, por nëse ka një zë interesant. Kur lexojmë edhe Samuel Becket-in apo Claude Simon-in apo Modianon, gjejmë një dimension që me fjalë të thjeshta arrin të ketë një sharm, një muzikë, atëherë po, mendoj se është një libër i mirë, sepse më pëlqen letërsia. Ka shumë njerëz që pëlqejnë të lexojnë, por nuk u pëlqen letërsia, ose janë indiferent ndaj stilit, stili nuk është i rëndësishëm për ta. Kjo varet nga audienca. Për mua është stili. Tek Kadareja gjeta poezinë, një univers shumë metaforik, imazhe shumë të papritura që më bëjnë të ëndërroj… dhe sigurisht që ka edhe shkrimtarë të tjerë. Është edhe arkitektura e romanit, kjo është ajo që më pëlqen shumë, një komponent i romanit që është gjithmonë inovativ, modern, i papritur, është diçka që më jep kënaqësi ta lexoj.

/Gazeta Express