Intervista/ Romani “Gryka e kohës” i Migjen Kelmendit, autori: Mosnjohja e gegërishtes në Shqipëri, absurde

Arte

Gazeta Express

26/10/2022 13:54

Shkrimtari, publicisti dhe rrokeri i njohur i grupit “Gjurmët” vjen për lexuesin me romanin “Gryka e Kohës”. Një vepër e shkruar e gjitha në dialektin gegë, që mëton të rrëfejë të gjithë historinë e hapësirës shqiptare të shekullit XX. Migjen Kelmendi ngulmon se të shkruarit në gegnisht duhet të normalizohet në Tiranën dhe Prishtinën e 2022. Ai flet për nevojën e rishikimit të Standardit të 1972-shit, që sipas tij qe fatkeqësi për shqiptarët

“Gryka e Kohës” është sprova e parë letrare e autorit Migjen Kelmendi, sprovë e nisur që në vitin e largët 1993, autori përmes një rrëfimi të imtësishëm dhe të thellë na sjellë historinë e një familje nga Rugova.

Pyetjet dhe përgjigjet, si më poshtë vijojnë: 

– “Gryka e Kohës”, një histori e mbuluar me shall e thënë mrekullisht bukur. Titulli duket si një metaforë e një kohe të shkuar, si vjen historia në këtë libër, kam mësuar se është një histori që rrotullohet rreth një familje në Rugovë?

Kelmendi: Kjo është një histori e shekullit XX rrok periudhën 1908 kur shfaqet kometa Halley edhe duket andej nga Rugova, Gjakova dhe nga Kosova kur kalon andej. Historia përfundon me zbarkimin e ekuipazhit Apollo 11 në Hënë. Në këtë kontekst kohor unë vendosi historinë e një familje me prejardhje prej Rugove. Në përpjekje që një familje shqiptare duhet për më ba për me mund me mbijetu, me gjallnu dhe shumë protagonistë të tjerë për mes të cilëve unë ndërtoj një rrëfim që unë po e quaj shekulli i XX dhe shqiptarët. Historia e mbuluar me shall që ju e dini se rugovasit përveç qeleshes vendosin edhe një shall dhe pikërisht ky shall është prezencë e vdekjes. Është e vërtetë se një histori e tillë nuk ekziston më dhe prandaj është ky nëntitulli “një histori e mbulue me shall”. Dhe pak a shumë unë jam munduar me e zanë dhe me e rikonstruktuar një periudhë kohore përmes këtij romani. Ky roman është botuar në vitin 1994 në Kosovë në standard dhe është transliteruar në vitin 2003 në gegnisht dhe është riponuar pak dhe sot po del pas njëzet vjetëve në kolanën e UET Press dhe jam shumë i lumtur që sot mund që këtë histori me e lexu edhe në këtë dialekt dhe me të folmen e personazheve që në esencë na shfaqen në këtë histori.

– Z.Kelmendi, ka ky roman një rrëfimtar apo gjithë narrativa letrare fshihet mes personazheve?

Klemendi: Pyetje me vend. Kjo është gjithmonë teknikë e narracionit, unë gjithmonë kam përdorur edhe narratorin, por përdori edhe personazhin me rrit atë dramaticitet apo atë moment në rrëfim. D.m.th, nëse duhet me e gjet një metodë të përgjithshme me të cilën unë e kam ndërtuar këtë roman dhe ajo është e famshme dhe njihet si “faction fiction”, shumë emra na shfaqen si historik dhe me të cilët unë luaj. Mundohem me arrit atë qëllim që kisha në këtë roman, me qëllimin për të mrekulluar lexuesin.

– Ju thatë që romani përmban të dhëna autobiografike apo jo, ka data ka fakte historike dhe ka emra të cilët përmendën gjithashtu, a është kjo një rrekje për të treguar edhe nën zë një histori personale?

Kelmendi: Gjithmonë shkruan autori. Sado që mundohet me qenë objektiv është ai. Kështu që s’mund me e nda veten prej kësaj. Por vepra në vetvete pastaj fillon me marrë një trajtë që distancohet edhe prej vetë autorit në parim kur botohet. Kur botohet ajo gati nuk është më e jotja, por e lexuesit. Përjetimet e lexuesit janë krejt të tjera dhe ato ia krijojnë autonominë veprës dhe e ndajnë prej autorit. Fakti që unë jam aty, në rrëfim natyrisht që e vërteton këtë konstatim tuajin që autori është gjithmonë aty në sens po flet.

– Si ka qenë procesi krijues për të sjellë këtë roman edhe si ndjeheni pas 20 vitesh kur kthehet ky roman dhe shkon drejt e në dorën e lexuesit?

Kelmendi: Unë jam shkëputur prej letërsisë diku në vitin 2000 dhe pastaj jam marrë me publicistikë dhe kam botuar një gazetë në gegnisht dhe një televizion e kam themeluar në gegnisht dhe gati gazetaria ma shterrte nevojën teme me u shpreh. Por kur e përfundova këtë punë u ndjeva shumë mirë dhe të nevojshme që u ktheva në letërsi. Kjo është vepra e parë e emja letrare dhe janë edhe tri vepra të tjera të botueme, por kjo ka qenë vepra e parë. Ndjehem shumë mirë që po e rikthejmë në treg tek lexuesi. Kam shpresë që kësaj radhe për kundër asaj kohe që u botua në vitin ’94 kur kosova ishte në një “same apartheid”, ku botimi i librave ishte gati irralitet. Kosova e asaj kohe mbeti e zënë me luftë dhe apartheid dhe gjithashtu edhe romani mbeti i zanun dhe vetëm tek një rreth i ngushtë njerëzish. Sot, përmes UET-it kam shpresë sidomos për lexuesin në Shqipni që eventualisht mundet me pas një mundësi që me u njoh me këtë histori që nuk është më dhe që është e mbulur me shall që në njëfarë mënyre krijon një ndjesi për lexuesin. Unë romanin e përjetoj si një film.

– Autori ka fuqinë e jashtëzakonshme që përmes fjalës ta ftojë lexuesin dhe të krijojë hera-herës edhe imazhe në mendjen e tij. Kështu lexuesi humbet ndër faqe dhe krijon nëpër mend të gjithë historinë që ka dashur të transmetojë autori tek lexuesi. Megjithatë doja të pyesja pak për pikat kulmore, a ka një pikë kulmore rrëfimi?

Kelmendi: Unë nuk e shoh ashtu këtë vepër, pasi ka reforma të tjera të rrëfimit. Nuk është linear, është i fragmentarizuar dhe kur është botuar në vitin ’94 ka qenë totalisht i fragmentarizuar. Ato kanë qenë tregime të vogla me nëntitull që në esencën e tyre, në fund të gjithë veprës nxjerrin edhe sensin e tansisë. Në këtë botim unë e kam ristrukturuar romanin, duke e shndërruar në kapituj dhe nënkapituj. I jam rikthyer formës tradicionale të romanit. Megjithatë, s’mund me thanë se romani ka pika kulmore, sepse këtu çdo kapitull e ka në njëfarë mënyre një epifonemë.

– Sipas jush romani është shkruar në gegnisht, si komunikon një roman me lexuesit e rinj?

Kelmendi: Kjo është një qasje që e dominoi edhe sot promovimin. Se kjo lidhet me figurën teme dhe atitudën teme publike që është e moçme hiç më pak se tridhjetë e ca kusur vjet e që lidhet me nevojën e publikimit, shkrimit të gegnishtes dhe kërkesës për rebelim të standardit të vitit 1972. A kam pasur sukses në këto tridhjetë e ca kusur vjet? Mendos se po. Kosova është e kryeme e shpëtueme, mbetet Shqipnia me reflektu. Por kjo nuk është më përgjegjësi e emja, secili duhet me pas përgjegjësi ndaj kulturës dhe gjuhës shqipe dhe me e marrë pjesën e vet të përgjegjësisë në veprim qytetar, në veprim të një njeriu të emancipuar dhe të qytetëruar. Me e shndërru gegnishten në një “terra incognita” që i bjen mos me qenë e njohur për Shqipërinë dhe kjo është absurde. Është gati turp, për mua kjo flet për një qëndrim jo kulturor dhe jo emancipues i Tiranës zyrtare dhe i Tiranës kulturore sot. Këtë e kam thënë me qindra herë dhe pikërisht kjo po e ngarkon pak këtë ligjërimin tem. Tashti si romancier dhe jo më si një njeri publik me atitudë qytetare.

– Kjo është sprova juaj letrare ama lidhja me letërsinë është e më hershme apo jo. Jeni mjaft aktivë edhe nëpër gazeta të njohura, ku shqiptarët e Kosovës kanë mundur t’iu njohin përmes shkrimeve dhe botimeve tuaja. Megjithatë, keni edhe shpirtin e një artisti, pasi keni qenë edhe rock-er. Ku fle më mirë shpirti i zotit Kelmendi në letërsi, muzikë apo nuk i shihni këto dy disiplina të ndara veçmas?

Kelmendi: Kur e pyes unë në vitin 1996 më të madhin poet amerikan Allen Ginsberg, të cilin pata fatin ta intervistoja vetëm pak para se ai të ndërronte jetë, i bëra pikërisht këtë pyetje që ju më bëni sot mua. I them a je poet, profesor apo fotograf? Ai mu përgjigj se jam poet, profesor, fotograf, budist dhe gay. Unë jam shumëçka,- më tha ai-, dhe përpjekja sipas tij me e fut një qënie mrena një përcaktimi gjuhësor është një gabim semantik, gjuha nuk e rrumbullakos qenien. Unë po e citoj Ginsberg, pasi ka dhënë një nga përgjigjet më të mira në përpjekjen për ta fut njeriun brenda një përkufizimi dhe është shumë e zhormshme me fut brenda një njëri brenda një kufizimi. Krejt ato fazat që ju përmendët janë pjesë të asaj që unë kam vepruar, por edhe nëse më pyet se çfarë je ti tamam, unë s’kam një përgjigje më të mirë se sa ajo e Ginsberg.

– Sa i përket jetës kulturore të Tiranës, ju vini shpeshherë në Tiranë dhe si e shikoni në optikën e një artisti dhe një njeriu që ka shkruar shumë dhe që mbetet aktiv në shkrimet e tij?

Kelmendi: Tiranën që kam zbuluar në vitin 1992-93 dhe kjo Tirana sot pak a shumë janë dy realitete të ndryshme dhe nëse do shkohet pak tej sa po ndërton Erioni dhe Edi është e njëjta Tiranë me ato rrugica dhe realitetesh shkallash të komunizmit e të vorfnisë me të cilat sot qytetari shqiptar jeton. Pak a shumë është krijuar njëfarë katundi të Potemkinit në qendrën e Tiranës që nuk e lejon me e pa realitetin ekonomik të Tiranës, me pa zhvillimin e Tiranës dhe të gjithë Shqipërisë edhe në këto kohë. A është e bukur kjo që po ndodh këtu, po, e bukur është por nuk mjafton. Ajo çfarë unë i dua Tiranës zyrtare dhe Shqipërisë është tregu i lirë, të drejtat e njeriut, liria e medias dhe respektimi i diversiteteve ekzistente në këtë vend.

– Për t’u rikthyer edhe njëherë tek krijimtaria juaj, patjetër që një autor kur përfundon procesin e të shkruarit rreket që të shkruajë diçka tjetër, a keni ju një tekst tjetër nëpër duar që do ta shohë dritën e botimit?

Kelmendi: Kam shpresë se vibrimet që do shkaktohen nga botimi i këtij romani dhe ndoshta provokacionet do më detyrojnë për të shkruar vazhdimisht. Unë kam shumë dëshirë, madje jam me barrë me një ide të moçme. Kam një dëshirë për të shkruar mbi atë çfarë më krijoi koha e luftës dhe ajo e pas luftës. Megjithatë, nuk kam fabul dhe nuk kam ende një gatishmëri për t’iu futur një aventure të re./Syri.tv/